دانشکده علوم انسانی
گروه علوم سیاسی
پایان‌نامه
برای دریافت درجه کارشناسی ارشد
بررسی تطبیقی مفهوم عدالت از دیدگاه افلاطون و مطهری
استاد راهنما: دکتر محمدعلی توانا
استاد مشاور: دکتر امیر روشن
پژوهش و نگارش: محمدصادق کوسه لر
خرداد ماه 1394
تقدیم به:
تقدیم به مقدس‌ترین واژه‌های لغت‌نامه دلم
پدرم که کوه رنج است تا لبخندی بر لبانم فرونشاند
مادر مرحومم که زندگی‌ام را مدیون مهربانی‌ها و عطوفت او می‌دانم
برادر و خواهرم، همراهان همیشگی و پشتوانه‌های زندگی‌ام.
سپاسگزاری
سپاس بی‌کران خدای را سزاست که انسان را آفرید و نیز پدران و مادرانی را که شمع وجود خود و معلمان و اساتیدی را که دانش خود را بی‌هیچ منتی بذل جویندگان آن کردند. خداوند را شاکرم که به من فرصتی عطا فرمود تا بخشی از زندگی‌ام را با انسان‌های فرهیخته سپری نمایم و از رهگذر این مصاحبت به بسط بینش مبتنی بر یادگیری‌ام یاری‌رسانم.
پس از حمد و ستایش خداوند متعال، بر خود لازم می‌دانم که از اساتید بزرگوار جناب آقای دکتر محمدعلی توانا که مسئولیت راهنمایی این پایان‌نامه را بر عهده گرفتند و در تمامی مراحل تحقیق نگارنده را مرهون راهنمایی‌های عالمانه و لطف صبورانه خود قراردادند و همچنین از جناب آقای دکتر امیر روشن که به‌عنوان استاد مشاور، در طول نگارش این پایان‌نامه، نگارنده را با شفقت و بزرگواری یاری نمودند صمیمانه تشکر و قدردانی نمایم.
از جناب آقای دکتر محمد عابدی اردکانی و دکتر سید محسن سعیدیی مدنی به‌عنوان دوران این پایان‌نامه و همچنین از حضور جناب آقای دکتر محمد جوادرضایی به‌عنوان نماینده تحصیلات تکمیلی در جلسه دفاعیه سپاسگزاری می‌کنم.
همچنین سایر اساتید بزرگوارم که در طول این مدت از محضرشان کسب علم نمودم کمال تشکر و سپاس رادارم و از درگاه ایزد منان برای این بزرگواران آرزوی سعادت و سلامت دارم؛ و همچنین از دوستان عزیز و بزرگوارم تقدیر و تشکر می‌کنم که هرکدام به‌نوبه خود بنده را در امر نگارش این پژوهش یاری رساندند.
چکیده
عدالت به‌عنوان یکی از نگرانی‌های جامعه انسانی به لحاظ داشتن جایگاه و پیشینه‌ای که در مکاتب سیاسی و ادیان داشته است، همواره موردتوجه بوده و در این مسیر اندیشمندان و متفکران در تعریف عدالت و راه رسیدن به آن به بیان نظرات خود پرداخته‌اند. مسئله‌ای که برای دوستداران دانش در این عرصه پیش می‌آید، شناخت حقیقت عدالت و پذیرش یکی از تعاریف متفاوت آن به‌عنوان جهان‌بینی خود بوده است. افلاطون و مطهری در آثار خود به بیان نظرات خود در مورد عدالت پرداخته‌اند. این پایان‌نامه به تبیین نظرات این دو اندیشمند با این سؤال که عدالت در دیدگاه افلاطون و مرتضی مطهری چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی دارد؛ پرداخته است. در این راستا پایان‌نامه حاضر با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و با بهره‌مندی از ابزار کتابخانه ابتدا عدالت در دیدگاه افلاطون و مطهری پرداخته و سپس آن‌ها را به‌صورت منطقی مقایسه کرده است. افلاطون عدالت را به معنای نظم می‌گیرد و این نظم، با توجه به تقسیم‌بندی طبقات اجتماعی از طرف وی طرح می‌گردد؛ یعنی هر طبقه کار اصلی خود را انجام بدهد و در امور دیگری دخالت نکند. در نگاه افلاطون عدالت در اجتماع را فیلسوف-شاه میتواند برقرار بکند و ریشه‌ی این عدالت، قوه‌ی عاقله است؛ یعنی توسط عقلانیت است که زمامدار، امور شهر یا همان جامعه را نظم می‌دهد. این در حالی است که مطهری، عدالت را به معنای مساوات در حقوق انسانی در نظر می‌گیرد؛ مسئله‌ای که با نظریه نظم طبقات افلاطون در تقابل هست؛ اگرچه حکومت مورد تعریف مطهری را اگر ولایت‌فقیه بدانیم شباهت‌هایی با نوع حکومت مدینه فاضله افلاطون دارد ولی زمامدار افلاطون از حقوقی فراتر از قانون برخوردار است و این مهم در حالی است که به نظر مطهری، زمامدار، باید نظرات مردم را ارج بگذارد و اگر مردم او را نخواهند او باید از حکومت کناره بگیرد؛ دیگر اینکه منشأ عدالت در دیدگاه افلاطون قوه عاقله هست و اوست که به اجتماع نظم می‌دهد اما مطهری برای عدالت غیر از بحث حقوق انسانی، ریشه‌ای دینی و قرآنی را در نظر می‌گیرد که اینجا نیز نظرات باهم متفاوت‌اند و در آخر مطهری، گسترش عدالت را در زمان ظهور امام عصر در آثارش منعکس کرده است نظری که نمیتواند با تفکر افلاطون پیش از میلاد مسیح، یکسان و در یک راستا باشد.
کلمات کلیدی: عدالت، اسلام، سیاست، افلاطون، مطهری.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول: کلیات
۱-۱- بیان مسئله ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 13
۱-۲- اهمیت موضوع تحقیق……………………………………………………………………………………………………………… 15
۱-۳- اهداف کلی……………………………………………………………………………………………………………………………….. 15
۱-۴- اهداف جزئی……………………………………………………………………………………………………………………………… 15
۱-۵- پیشینه‌ی تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………… 16
۱-۶- سؤال اصلی………………………………………………………………………………………………………………………………..۲7
۱-۷- سوا لات فرعی…………………………………………………………………………………………………………………………..28
۱-۸- روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………………….. 28
۱-۹- کاربرد موضوع ………………………………………………………………………………………………………………………….. ۲8
۱-۱۰- ساماندهی تحقیق …………………………………………………………………………………………………………………… 29
فصل دوم: پیشینه مفهومی عدالت در غرب و اسلام
مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 31
۲-۱- عدالت در غرب ………………………………………………………………………………………………………………………. 32
۲-۱ – ۱- یونان باستان …………………………………………………………………………………………………………………….. 32
۲-۱ – ۲- قرون‌وسطی ……………………………………………………………………………………………………………………… 34
۲-۱ – ۲- عدالت پس از رنسانس …………………………………………………………………………………………………….. 35
۲-۱ – ۳- عدالت در غرب معاصر ……………………………………………………………………………………………………… 36
۲-۲- عدالت در اسلام از دید فقهای شیعه ………………………………………………………………………………………. 38
۲-۲- ۱- فقهای متقدم …………………………………………………………………………………………………………………….. 39
۲-۲- ۲- دوران صفویه …………………………………………………………………………………………………………………… 40
۲-۲- ۳- دوران پس از صفویه ………………………………………………………………………………………………………… 41
۲-۲- ۴- فقهای دوران مشروطه …………………………………………………………………………………………………….. 43
۲-۲- ۵- فقهای معاصر …………………………………………………………………………………………………………………… 44
۲-۳- عدالت اجتماعي در غرب ………………………………………………………………………………………………………… 47
۲-۴-عدالت اجتماعی در اسلام ……………………………………………………………………………………………………….. 49
۲-۵- جمع‌بندی……………………………………………………………………………………………………………………………. .. 51
فصل سوم: عدالت در اندیشه سیاسی افلاطون
مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 55
۳-۱- زندگی‌نامه ………………………………………………………………………………………………………………………………. 55
۳-۲- مبانی اندیشه سیاسی افلاطون ………………………………………………………………………………………………. 57
۳-۳- اهمیت کتاب جمهور ……………………………………………………………………………………………………………… 62
۳- ۴- عدالت، انواع و ابعاد آن در دیدگاه افلاطون ………………………………………………………………………….. 63
۳- ۴- ۱- منشأ عدالت ……………………………………………………………………………………………………………………. 68
۳- ۴- ۲- عدالت در معنای نظم، هماهنگی و توازن اجزاء در کنار یکدیگر……………………………………. 70
۳- ۴- 3- جایگاه زمامدار ………………………………………………………………………………………………………………. 71
۳- ۴- 4- عدالت اجتماعی ……………………………………………………………………………………………………………… 72
۳- ۴- 5- عدالت سیاسی ……………………………………………………………………………………………………………….. 74
۳- ۴- 6- عدالت اقتصادی ……………………………………………………………………………………………………………… 75
۳-۷- جمع‌بندی ……………………………………………………………………………………………………………………………… 77
فصل چهارم: عدالت در اندیشه سیاسی مطهری
مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 80
۴-۱ – زندگی‌نامه ……………………………………………………………………………………………………………………………. 80
۴- ۱-۱ – مبانی اندیشه سیاسی مطهری ………………………………………………………………………………………… 83
۴-۲-عدالت، انواع و ابعاد آن از دیدگاه مطهری ……………………………………………………………………………… 86
۴- ۲- ۱- منشاء عدالت ……………………………………………………………………………………………………………………. 87
۴- ۲- ۲- عدالت در معنای مساوات در قانون و عدم تبعیض ……………………………………………………….. 88
۴- ۲- 3- جایگاه زمامدار ………………………………………………………………………………………………………………… 89
۳- ۴- 4- عدالت اجتماعی …………………………………………………………………………………………………………….. 91
۳- ۴- 5- عدالت سیاسی ……………………………………………………………………………………………………………….. 95
۳- ۴- 6- عدالت اقتصادی …………………………………………………………………………………………………………….. 97
۴-۴- جمع‌بندی ……………………………………………………………………………………………………………………………… 99
فصل پنجم: مقایسه عدالت در اندیشه سیاسی افلاطون و مطهری
مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 102
۵-۱- منشأ عدالت …………………………………………………………………………………………………………………………. 103
۵-۲- جایگاه عدالت زمامدار جامعه از دید افلاطون و مطهری …………………………………………………… 105
۵-۳- ابعاد عدالت در اندیشه افلاطون و مطهری …………………………………………………………………………… 109
۵-۴- جامعه آرمانی عادلانه در اندیشه سیاسی مطهری و افلاطون ……………………………………………. 110
۵-۵- جمع‌بندی …………………………………………………………………………………………………………………………… 112
نتیجه‌گیری نهایی ………………………………………………………………………………………………………………………… 114
منابع ………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 119
فصل اول
کلیات
۱-۱- بیان مسئله
مفهوم عدالت، یکی از پیچیده‌ترین مفاهیم در ادبیات فلسفی و سیاسی قدیم و جدید است؛ که بارها توسط اندیشمندان مختلف مورد تعریف قرارگرفته است. بحث درباره عدالت گستره زمانی به درازاي اندیشه‌های سياسي از عصر کلاسيک تاکنون دارد. در مباحث فلسفه سياسي میتوان علل گرايش هريک از انديشمندان به تفسير خاصي از عدالت را مورد دقت و بررسي قرارداد. در تعريف و تفسير عدالت نيز گرایش‌های متفاوتي وجود دارد که برخي از آن‌ها عبارت است از: احترام دقيق به شخص و حقوق او، دادن حق هرکس برحسب استحقاق او، مساوات در برخورداري از مواهب طبيعي و امکانات اجتماعي، مساوات افراد به‌تناسب کار و استعداد، تساوي در استفاده از امکانات اوليه و تساوي در مصرف. ما در قرن بيست و یکم از این‌جهت به انديشه سياسي کلاسيک و بعدازآن بها می‌دهیم که اول ريشه بسياري از سؤالات موجود، به‌ویژه در فلسفه سياسي، به عصر کلاسیک برمیگردد و آشنايي با سير تطور و دامنه يک بحث به‌خودی‌خود میتواند ما را با حقايق جديدي آشنا نمايد.
دوم فهم نظریه‌های جديد منوط به فهم درست انديشه کلاسيک است. به‌عبارت دیگر براي فهم نظريات جديد چاره‌ای جز درک و بررسي فلسفه کلاسيک نداريم. به‌هرحال به اين دلايل است که ما به بررسی مفهوم عدالت، به‌عنوان يکي از کلیدی‌ترین مفاهيم فلسفه سياسي، در زمان یونان باستان در اندیشه سیاسی افلاطون و در دوره معاصر در اندیشه سیاسی مطهری پرداختهایم.
ازنظر افلاطون، زیربنای تشکیل دولت و اجتماع بر عدالت نهاده شده است. افلاطون عدالت را یکی از راه‌ها برای رسیدن انسان کامل میداند؛ وی از چهار صفت اساسي که سازنده فضيلت و علو انساني هستند به خرد، شجاعت، رعايت اعتدال و عدالت اشاره دارد. وی معتقد است همان‌طور که برای یک فرد قائل به عدالت هستیم برای یک شهر نیز باید این صفت را قائل شد. به نظر افلاطون پیدا کردن عدالت در شهر و محیط بزرگ، آسان‌تر از محیط کوچک‌تر است. ازاین‌جهت ابتدا به تفسیر عدالت در جامعه و شهر میپردازد و سپس آن را به افراد جامعه تعمیم می‌دهد.
به نظر افلاطون عدالت، فضیلت روح است و ظلم رذیلت روح، پس روح عادل خوب زندگی می‌کند و درحالی‌که ظالم زندگی بدی دارد. عادل برخلاف ظالم، کسی است که هیچ‌گاه در پی برتری یافتن بر امثال خود نیست بلکه همواره در پی غلبه بر اضداد است. به نظر افلاطون ملکه عدل و عدالت در سرشت انسان، عقل و خرد است و در اداره جامعه فیلسوف پادشاه است (افلاطون، ۱۳۶۷: ۳۵۰-۳۵۷). وی درباره‌ی عدالت فردی می‌گوید: در فرد نیز عدالت نظام و انتظام مؤثر و منتِج است، هماهنگی قوای یك فرد انسانی است، به این معنی كه هریك از قوا در جای خود قرار گیرد و هریك در رفتار و كردار انسان تشریک‌مساعی كند. پس می‌بینیم كه عدالت را (چه عدالت فردی و چه عدالت اجتماعی) به توازن و تناسب تعریف كرده است. توازن و تناسب یعنی زیبایی. پس بازگشت عدالت به زیبایی است.
استاد مطهری عدالت را عبارت میداند از: «آن استحقاق و آن حقّی که هر بشری به‌موجب خلقت خودش و به‌موجب کار و فعالیت خودش به دست آورده است به او بدهند» (مطهری، ۱۳۷۱: ۲۵۹). مطهری برای جامعه یک شأن جدای از افراد قائل است. درعین‌حال افراد را هم بدون استقلال و اختیار نمی‌داند. نتیجه می‌گیریم که افراد جامعه را می‌سازند و جامعه هم شخصیت افراد را. اخلاق فردی از مواردی است که فرد با رعایت آن ممکن است منشأ آثار فراوانی بر روی جامعه گردد.
مطهری بحث عدالت اجتماعی را این‌گونه مطرح می‌نماید: «معنی حقیقی عدالت اجتماعی بشری، یعنی عدالتی که در قانون بشری باید رعایت شود و افراد بشر باید آن را محترم بشمارند همین معنی است» (مطهری، ۱۳۷۷: ۶۲). وی عدل را به‌طور کامل در چندین محل تقسیم‌بندی کرده است. مطهری معتقد است «اصل عدل در فرهنگ اسلامی تقسیم میشود به عدل الهی و عدل انسانی. عدل الهی تقسیم میشود به عدل تکوینی و عدل تشریعی. عدل انسانی نیز خود تقسیم میشود به عدل فردی و عدل اجتماعی» به نظر ایشان اصل عدالت موردنظر در مکتب تشیع همان عدل الهی است و عدالت فردی زیربنای عدالت اجتماعی و عدل الهی و ایمان نیز پایه و زیربنای عدالت فردی است. در این پژوهش ما به دنبال بررسی مقایسه‌ای مفهوم عدالت از دیدگاه مطهری و افلاطون هستیم.
۱-۲- اهمیت موضوع تحقیق
ما در جهانی زندگی می‌کنیم که تفکرات گوناگون، در حال ظهور و بسط گرفتن هستند؛ بنابراین بر هر مسلمانی واجب است تا تلقی اسلام و دانشمندان اسلام را گسترش دهد تا دراین‌بین، مسلمانان از قافله‌ای فکر و اندیشه، جا نمانند، دراین‌بین عدالت مفهومی است که بیشتر فلاسفه غربی و اسلامی بدان پرداخته‌اند. مطهری یکی از اندیشمندان صاحب‌نام معاصر است که بر خود می‌بینم در اعتلای کلام وی در باب عدالت کوشا باشم. همچنین دیری است که بیشتر موضوعات اندیشه‌ای در رشته تحصیلی ما، در حیطه و موضوعات غربی است، بر این مبنا این سؤال طرح می‌گردد چرا ما نباید آرای متفکران خودمان را مورد تجزیه‌وتحلیل قرار بدهیم؟
۱-۳- اهداف کلی
هدف کلی این پژوهش بررسی تطبیقی مفهوم عدالت از دیدگاه مطهری و افلاطون و بیان نمودن اینکه چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی دارد؟
۱-۴- اهداف جزئی
اهداف جزئی این پژوهش عبارت است از پیشینه مفهومی عدالت در غرب و اسلام بررسی شود. دیدگاه افلاطون و مطهری درباره جنبه های مختلف عدالت مرور شود. دیدگاه افلاطون و مطهری درباره منشاء، جایگاه و ابعاد عدالت با هم مقایسه شود.
۱-۵- پیشینه‌ی تحقیق
در باب عدالت در اندیشه مرتضی مطهری و افلاطون کتاب‌ها، مقالات و پایان‌نامه‌هایی نوشته‌شده است و همچنین موضوع عدالت در رسالههای برخی از دانشجویان در سال‌های اخیر نقش قابل‌توجهی داشته است یکی از کتاب‌هایی که در باب مفهوم عدالت در اندیشه مطهری پرداخته است «نسبت آزادی سیاسی و عدالت اجتماعی» از محمدعلی سوادی است. در این باب مقالاتی نیز نوشته‌شده‌اند یکی از این مقالات «عدالت از نگاه شهید مطهری»به قلم سید مهدی طاهری است. مقالهای دیگر که موردتحقیق قرارگرفته است مقالهای با عنوان «بررسی تطبیقی مفهوم عدالت در شاهنامه (ایران باستان) و افلاطون» است که نویسندگان آن درصدد رسیدن به این مفروض برآمده‌اند که افلاطون نظریه عدالت خود را با تأثیر از اندیشهی ایران باستان سازمان داده است. پایان‌نامه‌ای دیگر «عدالت اجتماعي از ديدگاه شهيد مطهري و انديشمندان شرق و غرب» از طوبی طمانی است که همان‌طور که از عنوانش پیداست جمعی از متفکران را در نظر داشته است. دیگر پژوهش دراین‌باره پایان‌نامه «بررسی تطبیقی مفهوم عدالت از دیدگاه افلاطون و فارابی» از محسن حافظی است که تأثیرات اندیشه افلاطونی بر نظرات فارابی در باب عدالت را موردقیاس قرار داده است؛ و دیگر اینکه اثر آخر مربوط به دانشجوی دکترای فلسفه دانشگاه لیدز انگلستان میباشد باعنوان دفاع افلاطون از عدالت. در مقایسه عدالت افلاطونی و آنچه مطهری دراین‌باره نظر داده است نویسنده و محققی دست‌به‌قلم نبرده است و این خود میتواند یکی از شاخصههای این پایان‌نامه نسبت به آثار دیگر باشد. دیگر اینکه پایان‌نامه حاضر، پژوهشی است در چند فصل که هرکدام به قدرتمندتر شدن بحث کمک می‌کند و مقالهای چندصفحه‌ای در باب عدالت نیست. این نکته ازآنجا اهمیت می‌یابد که ما در فصل دوم به‌صورت کلی به معانی و ریشه عدالت پرداختهایم و تعاریف متفاوت را از آن ابراز داشته‌ایم و پس‌ازاین در فصول بعد به اندیشه افلاطون در باب عدالت و مطهری پرداختهایم تا به تحلیلی روشن‌تر برسیم؛ کما اینکه در اکثر پژوهش‌ها دراین‌باره، دو ضعف به چشم می‌آید: اول؛ تاریخ انگاری بیش‌ازحد مطلوب، یعنی در رابطه بازندگی و شهر افلاطون حرف زدن و توصیف زندگانش و دوم؛ ارائهی پیش‌فرض‌های ذهنی پژوهشگرانی که اثری را نوشتهاند در رابطه با افلاطون و اندیشهی وی بدون اشارهای روشن به انواع عدالت از مناظر مختلف؛ که ما سعی نموده‌ایم این نقصان را به قوت در این کار مبدل سازیم.
کتاب‌ها
نسبت آزادی سیاسی و عدالت اجتماعی (۱۳۸۳)، این کتاب در ۱۲ فصل سامان‌یافته است که مباحثی همچون تعریف آزادی، آزادی فکر و عقیده، مسئولیت اجتماعی، گستره‌های آزادی فردی، عدالت اجتماعی و موارد تحدید آزادی را در برمیگیرد. همان‌طور که محمدعلی سوادی در مقدمه آورده است «این پژوهش به تعریف اقسام و مبانی آزادی سیاسی و عدالت اجتماعی و نسبت بین آن دو در اندیشه مطهری میپردازد. در این راستا تأكید عمده بر مبنای معرفت‌شناختی، به‌ویژه نقل و عقل و تعامل آن دو بوده است، هرچند به مبانی غایت شناختی، انسان‌شناختی، هستی شناختی، روش‌شناختی و دانش شناختی نیز اشاره گردیده است». درواقع میتوان گفت کتاب فوق نسخهای تمرکزیافته تر است از پایان‌نامه کارشناسی ارشد نویسنده به نام «عدالت و آزادی» (مقایسه نسبت عدالت و آزادی در اندیشه‌های آیت‌الله شهید مطهری و آیت‌الله مصباح) میباشد که در سال۱۳۸۲ مورد دفاع قرارگرفته است. به گمان نویسنده، مبانی آزادی سیاسی و عدالت اجتماعی – سیاسی، در هر اندیشه سیاسی، متناسب با مبانی معرفت‌شناختی، هستی شناختی، غایت شناختی، انسان‌شناختی و روش‌شناختی آن اندیشه است. وی معتقد است اندیشه سیاسی مطهری، ركنی از نظام دانش‌های نظری و عملی وی است. مطهری با تبیین سنجیده مبانی یادشده و لحاظ مقتضیات عدالت سیاسی – اجتماعی، به‌گونه‌ای آزادی سیاسی – اجتماعی را تصویر میكند كه با عدالت، به‌هیچ‌روی در تعارض نباشد.
که البته تفاوتش با موضوع پایان‌نامه حاضر، در عنوان آن‌ها فهمیده میشود اینکه پژوهش در دست اجرا مقایسه تطبیقی متفکری غربی و اندیشمندی شرقی و مسلمان میباشد. درحالی‌که کتاب پیش‌گفته بر شناسایی مفاهیم آزادی و عدالت اجتماعی در اندیشه مطهری تأکید داشته است. کتاب، تنها به بحث عدالت نمی‌پردازد و موضوعات دیگری ازجمله آزادی نیز در درنگ صفحات آورده شده است؛ بنابراین توضیح، تنها مبحث کتاب عدالت نیست.
مقاله‌ها
عدالت از نگاه شهید مطهری (۱۳۸۸)، سید مهدی طاهری در مقاله‌اش معتقد است که تقریر عدالت نزد مرتضی مطهری، برداشت عالمانه از دین بوده و عدالت مورد تأکید ایشان، ناشی از درد دین میباشد. لذا او ناهنجاری‌های اجتماعی، آشفتگی روحی و جنایات اخلاقی و حتی عقده‌ها و جنایات را از عدم عدالت در جامعه دانسته و مانند فیلسوفانی همچون ارسطو و افلاطون که در فلسفه سیاسی خود در پی بهترین و عادلانه‌ترین نظام حکومت بودند، ایشان نیز به پیروی از اندیشه و عمل حضرت علی (ع)، عدالت را مبنای سیاست و فلسفه اجتماعی اسلام دانسته و آن را ناموس بزرگ اسلام تلقی می‌کردند. نویسنده عدالت در اندیشه مطهری را به چهار معنا تقسیم می‌کند:
1. موزون بودن و تعادل
2. تساوی و نفی هرگونه تبعیض
3. رعایت حقوق افراد و اعطاء کردن حق به ذی‌حق
4. رعایت قابلیت‌ها در افاضه وجود و عدم امتناع از افاضه و رحمت الهی به آنچه امکان وجود یا کمال میباشد که معنای چهارم به بحث عدل الهی میپردازد.
طاهری پس‌ازاین تقسیم‌بندی به اشاراتی که مطهری در باب عدل در اندیشه اشعریون و معتزلیان داشته است نقب می‌زند. اینکه عدل بنا بر عقیده معتزله، خود حقیقتی است که پروردگار نیز با حکمت و عدل، افعالش را انجام می‌دهد. این گروه درعین‌حالی که در توحید افعالی خداوند نفی شرک نموده، همچنین فاعلیت را منحصر به ذات حق ندانسته و لذا عدل از نگاه آن‌ها بنفسه حسن است، حتی اگر شارع حکم به حسن آن نکند و ظلم هم قبیح است اگرچه شارع به آن نهی نکند؛ و همچنین اشاعره معتقد بودند که معنی عادل بودن ذات حق این نیست که او از قوانین قبلی عدل پیروی نمی‌کند؛ بلکه او سر منشاء عدل است و آنچه او انجام می‌دهد عین عدل است، نه اینکه آنچه عدل است او می‌کند. عدل و ظلم متأخر و منتزع از پروردگار بوده و فعل پروردگار مقیاس عدل است. این گروه به خیال خودخواسته‌اند راه تنزیه را طی نمایند و خداوند را از شرک در خالقیت و ظلم و ستم بررسی کنند، درصورتی‌که از غیر خدا نفی فاعلیت نموده‌اند و صفت عدل را نیز در مرتبه متأخر از فعل خدا قرار داده‌اند. آن‌ها با انکار حسن و قبح عقلی گفته‌اند که مفهوم عادلانه بودن یک فعل جز این نیست که مستند به خداوند باشد و لذا آن‌ها با این مقدمات نتیجه‌گیری کرده‌اند که خداوند نه در فاعلیت شریک دارد و نه اینکه ظلم می‌کند. پس‌ازاین نویسنده، به این نظر پای می‌فشارد که به نظر مطهری اگرچه بیعدالتی ریشه در اعمال برخی خلفا دارد؛ ولی علت مهم دیگر این است که اصل عدل در اسلام از طرف عده‌ای از متحجرین بد تعبیر شده است و اگرچه آن‌ها سوءنیتی نداشتند؛ ولی فقط از روی قشری فکر کردن و متعبد مابانه بودن، مسلمانان را به این روز انداختند؛ و بعد به نگاه مطهری در رابطه با عدالت در مکاتب معاصر می‌رسد اینکه استاد مطهری نیز به‌عنوان اندیشمند اسلامی که اساسی‌ترین وظیفه خود را دفاع از اسلام در عرصه‌های مختلف می‌دانست، به بررسی انتقادی دو دیدگاه سوسیالیسم و لیبرالیسم در باب عدالت پرداخته و درنهایت با رد اصالت اجتماع و اصالت فرد تفاوت‌هایشان را با اسلام بیان نموده است. درنهایت هم نویسنده به این نتیجه می‌رسد که به نظر مطهری هرگاه توده ملت به حقوق حکومت وفادار باشند و حکومت حقوق مردم را ادا کند، آن‌وقت است که «لیقوم الناس بالقسط» که نمود عدالت میباشد مصداق یافته و نشانه‌های عدالت ظاهر می‌گردد. اجرای عدالت نیز مبتنی بر عمل به قانون با پشتوانه معنویت اسلامی است که راه رسیدن به آن‌هم جلوگیری از تبعیض در جامعه یا ایجاد مسابقه بقاء است. در این نظام باید تلاش نمود تا افراد با رضایت، حقوق خودشان را به دیگران اعطاء کنند؛ البته دولت هم موظف است تا عدالت را در جامعه برقرار نماید. لذا هر نظامی که در اجرای صحیح عدالت در جامعه منحرف گردد، مطمئناً شرایط ایجاد یک انقلاب و نظام دیگر را فراهم می‌آورد.
به‌طورکلی، نویسنده مقاله، نگاهی بین‌رشته‌ای را در این مقاله ارائه داده است و صرفاً بر تحلیلی جامعه‌شناختی، فلسفی، یا سیاسی در رابطه با عدالت تأکید نکرده است بنابراین یکی از ضعف‌های مقاله فوق پراکندگی در ساختار تحقیق است که طاهری را مجبور به عجله در جمع‌بندی مقاله نموده است.
همان‌گونه که مشخص است هدف وی مقایسه دو متفکر با یکدیگر نبوده است بلکه وی جمعی از آرا را به‌صورت کلی و کوتاه به تقریر درآورده است.
بررسی تطبیقی مفهوم عدالت در شاهنامه (ایران باستان) و افلاطون (۱۳۹۲)، نویسندگان این مقاله هدف خود را روشن کردن تأثیرات فلسفه یونان بر ایران دانسته‌اند. افلاطون برای شروع بحث عدالت، فرد را اصالت می‌بخشد؛ و صفاتی که در فرد وجود دارند را بر شهر نیز تفویض می‌دهد. پس افلاطون می‌گوید: گر ما برای یک فرد قائل به عدالت باشیم ناچار برای یک شهر نیز باید قائل به صفت عدالت شویم. در این شهر، هر فرد باید یک کار داشته باشد و اگر در کارهای دیگر دخالت کند باعث بی‌نظمی در شهر میشود. چنانچه هر پیشه‌ور یا کسی دیگر که در کارهای سودآور مهارت دارد، بخواهد در صف سربازان وارد شود و یا سرباز بخواهد مشاور شهر شود و ایشان لوازم کار و درآمد خود را باهم معاوضه کنند یا اینکه شخصی بخواهد همه این کارها را عهده‌دار شود، نتیجه آن اختلاط و نابودی شهر خواهد بود؛ پس افلاطون بر اساس نقش و نوع کار آدمیان جامعه شهری خود را به سه‌طبقه حاکمان، رزم یاران و پیشه‌وران تقسیم می‌کند؛ و معتقد است جامعه وقتی عادل است که در آن هریک از طبقات سه‌گانه وظیفه‌ای را که خاص آن طبقه است، انجام دهد. بعد نویسندگان به نظریه عدالت در ایران باستان می‌رسند و اینکه عدالت در ایران باستان به معنی قرار گرفتن هر چیز در جای خود است و این تعریف ارتباط مستقیمی با مفهوم اشه (نظام مقدس کیهانی) دارد؛ و اشه به معنای قانونی طبیعی است که نظم جهان بر آن پایدار است. بر این اساس ساختار اجتماعی ایرانیان باستان را میتوان این‌گونه به تصویر کشید که در سازمان اجتماعی ایشان اساس معیشت و نظام اخلاقی جامعه بر اصل خویش کاری یا خود آیینی طبقات قرار داشته و بر هرکس واجب بوده است که تنها به کار و پیشه‌ای که خواست و بایسته طبقه اوست بپردازد پس به چند شباهت میشود در مقایسه دو نظریه اشاره کرد:
الف: هر دو ساختار طبقاتی دارند.
ب: هر دوخصلتی ایستا دارند.
نویسندگان پس‌ازاین مقایسه به این نتیجه می‌رسند که به علت تقدم زمانی ایرانیان باستان بر افلاطون، احتمال تأثیر افلاطون از ایرانیان باستان بسیار زیاد است؛ و دراین‌باره قائل به نظر ژرژ دومزیل اسطوره‌شناس می‌باشند.
تفاوت مهم این مقاله با رساله حاضر این است که اگرچه کار مقایسه انجام‌شده اولاً بسیار کوتاه است و مختصر فقط در حد یک مقاله به این مهم پرداخته‌شده است. ثانیاً در این مقاله یک دوران تاریخی موردبررسی قرارگرفته که میتواند اندیشه بسیاری از متفکران آن عصر را در برگیرد در رساله حاضر یک شخصیت و فرد مدنظر است. از دیگر تفاوت‌ها میتوان به اسلامی بودن مفهوم عدالت در اندیشه مطهری اشاره کرد که طبیعتاً با مفهوم عدالت در ایران باستان تفاوت دارد.
پایان‌نامه‌ها
عدالت اجتماعي از ديدگاه شهيد مطهري و انديشمندان شرق و غرب (۱۳۸۶)، سؤال اصلی تحقیق خانم طمانی این است که عدالت یا عدالت اجتماعی در اندیشه و تفکرات شریعتی و مطهری چگونه تصویر شده است؟ به عبارتی تعریف، ابعاد و اهمیت این مفهوم در دیدگاه آن‌ها چگونه است؟ این پایان‌نامه دارای چهارفصل است. فصل اول به کلیات اختصاص دارد. عنوان فصل دوم «رویکرد نظری» است که شامل این بخش‌هاست:
۱-مفهوم شناسی عدالت
۲-مفهوم شناسی عدالت در اندیشه اسلامی
3- عدالت ازنظر متفکران غربی.
عنوان فصل سوم «عدالت اجتماعی از دیدگاه استاد مطهری و دکتر شریعتی» و عنوان فصل چهارم هم «بررسی تطبیقی عدالت از دیدگاه استاد مطهری و دکتر شریعتی» میباشد. نویسنده از مباحث خود چنین نتیجه‌گیری کرده که هم شریعتی و هم مطهری در قلمرو تفکر و اندیشه اسلامی و به‌طور خاص رویکرد فقهی مذهب شیعه به عدالت اجتماعی نگاه می‌کنند. تفکر در چارچوب گفتمان اسلامی باعث شده است که علیرغم رویکردهای متفاوت معرفت‌شناختی، روش‌شناختی و فلسفی، دیدگاه‌های آن‌ها بر هستی‌شناسی واحدی مبتنی باشد. ازنظر تمایزات و افتراقات میتوان بخشی از تبیین تفاوت رویکرد شریعتی و مطهری را با مفروضات جامعه‌شناختی معرفت مرتبط دانست که مواجهه متفاوت آن‌ها با واقعیت اجتماعی جامعه خود، استنباط آن‌ها از این واقعیت را متفاوت ساخته است. علاقه‌مندی شریعتی به جامعه‌شناسی و آشنایی با محافل دانشگاهی و روشنفکری غربی، گرایش‌های علمی و عملی او را متفاوت از مطهری می‌سازد که پرورده آموزش‌های کلاسیک حوزه علمیه است. رویکرد جامعه‌شناختی دکتر شریعتی در مقابل رویکرد فلسفی استاد مطهری به عدالت اجتماعی از مهم‌ترین نتایج این تمایز است. برخی دیگر از تفاوت‌های شریعتی و مطهری در باب عدالت اجتماعی به شرح زیر است: شریعتی و مطهری هر دو برداشت غیر عدلیه (اشاعره) از عدالت اجتماعی را نفی می‌کنند، اما رویکرد آن‌ها از این لحاظ متفاوت است که مطهری نگاه فلسفی-کلامی به عدالت دارد درحالی‌که شریعتی هر نوع برداشت غیراجتماعی از عدالت را نادرست و غیرواقعی میداند. تعریف شریعتی از عدالت اجتماعی با توجه به‌مواجهه و تأثیرپذیری از مارکسیسم و عدالت‌خواهی آن، با اصطلاحات مارکسیستی بیان میشود؛ اما تفسیر مطهری به دلیل علاقه‌مندی وی به نظریه فطرت مبتنی بر نظریه حقوق طبیعی است. عدالت مبتنی بر حقوق طبیعی، متضمن تعریف فردگرایانه، زیستی و کارکردی از انسان و عدالت اجتماعی است. شریعتی عدالت اجتماعی را از این لحاظ مهم میداند که بنیاد نظام اجتماعی بر آن ابتنا دارد و بیعدالتی این بنیاد را متزلزل می‌کند. مطهری نیز عدالت اجتماعی را با اقتضائات نظام اجتماعی تفسیر می‌کند اما این اقتضائات برخلاف دیدگاه شریعتی که رویکردی تضادی است در دیدگاه مطهری بر اساس تحلیل فونکسیونالیستی پیش می‌رود. عدالت اجتماعی مفهوم محوری نظریات شریعتی است و اساساً عدالت در نظر شریعتی معیاری برای قضاوت و تشخیص است درحالی‌که مفهوم محوری مطهری حقیقت است که عدالت بر اساس آن تبیین میشود. علت بیعدالتی به نظر شریعتی در نابرابری طبقاتی است و رفع آن را در برپایی یک انقلاب اجتماعی ضد طبقاتی می‌بیند؛ اما این علت در نظریه مطهری، با تحلیل فونکسیونی تبیین میشود؛ یعنی بیعدالتی زمانی شکل می‌گیرد که افراد متناسب با شایستگی و توانایی خود، نتوانند در جامعه ایفای نقش کنند. راهکار مطهری در جامعه‌پذیری و رعایت قانون خلاصه میشود
تفاوت مهم این است که گرچه کار مقایسه صورت گرفته است بیشتر به مقایسه عدالت اجتماعی از دیدگاه دو اندیشمند مسلمان پرداخته است که در هر دو در زمان حاضر زندگی می‌کنند که از تبیین تغییر مفهوم عدالت در زمانها و فرهنگهای مختلف ناتوان است.
بررسی تطبیقی مفهوم عدالت از دیدگاه افلاطون و فارابی (۱۳۸۷)، محسن حافظی فر این تحقیق را با استفاده از روش کتابخانه‌ای انجام داده و مباحث آن در شش فصل تنظیم‌شده است. در فصل اول گزیده‌ای از فلسفه سیاسی افلاطون بیان میشود. در فصل دوم، عدالت از دیدگاه افلاطون موردبحث قرار می‌گیرد. فصل سوم، اختصاص به بررسی شرایط سیاسی – اجتماعی عصر فارابی دارد. فلسفه فارابی در فصل چهارم و عدالت از دیدگاه فارابی در فصل پنجم موردبحث قرار می‌گیرد. نهایتاً، فصل ششم، آراء این دو متفکر را پیرامون عدالت مورد تطبیق قرار می‌دهد. افلاطون عدالت را در مهم‌ترین اثر خود یعنی جمهوریت موردبررسی قرار داده است. فارابی نیز عدالت را ازجمله مفاهیم اصلی و اساسی فلسفه خود دانسته است. این دو اندیشمند هردو مفهوم عدالت را هماهنگی و تناسب معنا کرده‌اند و این معنا و مفهوم را چه در هستی و چه در فرد و اجتماع همواره مدنظر داشته‌اند. در بررسی کارکرد مفهوم عدالت در فرد، فارابی و افلاطون دیدگاه‌های اخلاقی خود را مطرح می‌سازند و وقتی کارکرد این مفهوم را در اجتماع بررسی می‌کنند، دیدگاه‌های سیاسی خود را مطرح می‌سازند. آنچه درخور توجه است ارتباط تنگاتنگ اخلاق و سیاست در اندیشه هردو اندیشمند است. افلاطون نخستین بار کامل در سیاست را در منظومه‌ای از اندیشه فلسفی وارد و در متن آن مطرح کرد. این همان منشی است که فارابی نیز بدان اقتدا نموده است، اما با این تفاوت که موضوع اصلی افلاطون در فلسفه «وجود مدنی انسان و مدینه» است. ولی موضوع اصلی در فلسفه فارابی وجود خداست. همان‌طور که اشاره شد محقق در این اثر بیشتر به دنبال بررسی این مطلب است که فلسفه فارابی چه مقدار از افلاطون تأثیر پذیرفته است اما در پژوهش حاضر بیشتر به دنبال بررسی شباهت‌ها و تفاوت‌های یک مفهوم در آثار افلاطون و مطهری هستیم.
دفاع افلاطون از عدالت: نیچه رودرروی سقراط1 (1999)، نویسنده این اثر ساندِخین به خ ژِس2 میباشد؛ که برای دریافت درجه دکترای فلسفه در دانشگاه لیدز3 انگلستان اقدام به نوشتن آن کرده است. نویسنده مفروض خود را بر دیدگاه نقادانه نیچه در باب اخلاق و نحوه نگرش به دنیا بنانهاده است و این موضوع را در چکیده بیان می‌کند. استدلال وی بر این است که میتوان با درک درستی از فلسفه‌ی نیچه به اندیشه و دیدگاه سقراطی نزدیک شد. ناگفته پیداست که سقراط در این تز، دو نفر است یکی همان سخنگوی افلاطون در جمهور میباشد و دیگری خود سقراط که در فصل تاریخ‌نگاری به آن پرداخته‌شده است. او در آغاز به اظهاراتی که در رابطه با تفکر افلاطون تا امروز نشر پیداکرده است به بحث و توضیح میپردازد و اینکه چرا سقراط علیرغم اینکه می‌توانست از مهلکه‌ی اعدام فرار کند این کار را نکرد. وی بعد به شباهت‌های دیدگاه افلاطون و نیچه میپردازد که در رابطه با زندگی دارند. این شباهت‌ها را وی ظاهری4 میداند؛ چراکه درعین‌حال تفاوت‌های بسیاری نیز در رابطه باقدرت5 و انسان خوب با یکدیگر دارند. نویسنده اذعان دارد که نیچه برخلاف دیدگاه‌های حاضر، راسیونالیستی (عقل‌گرایانه) بر ضد اندیشه افلاطونی نیست. تز نویسنده، شش فصل دارد که فصل اول به بحث‌های سقراط با کریتو اختصاص دارد که در باب عدالت با یکدیگر به مجادله می‌پردازند. سقراط عدالت را در پیروی بدون شرط از قانون میداند؛ که این امر یکی از انتقادهای نیچه نسبت به عدالت افلاطونی میباشد. به گمان سقراط افلاطونی، اگر وی از مجازات اعدام فرار میکرد و تن به شوکران نمیداد، قانون شهر را زیر سؤال میبرد و این بیعدالتی بود بنابراین او ایستاد تا با مرگش نشان بدهد که به‌صورت عملی میتوان قانونمندی را به تصویر کشید؛ و قانون یکسان را برای همه مردم عدالت دانست و او هم جزئی از مردم خود را میپنداشت پس نمیتوانست فرار کند و سلامت روانی6 شهر را با این تناقض مناقشه‌انگیز کند. (دولت یا شهر مطلوب سقراط-افلاطون، دارای سلامت روانی است و به گمان او وظیفه فلسفه ترویج این سلامت در جامعه میباشد) سلامت (بهداشت) روانی دولت-شهر، همان چیزی است که افلاطون در جمهور بارها به آن پرداخته است؛ و به‌صورت کلی قانونی است که شهروندان برای جامعهی بهتر باید از آن تبعیت کنند (غیر از فیلسوف شاه) این همان دیدگاه آرمانی است که نیچه به‌نقد آن دست‌زده است. به گمان نیچه بهترین زندگی، همان زندگی کردن در دنیای واقعی است (و نه به تقوا و عوامل ماهوی و آرمانی دل بستن)؛ که البته ساندِخین به خ ژِس این دیدگاه را به‌نقد گذاشته است و با نظر نیچه موافق نیست. نویسنده درصدد بوده که بگوید بحث نیچه در باب عدالت، مطرح کردن عدالت، یعنی ضعیف بودن، یا همان پرهیزگاری مناسب برای ضعیف7 نمیتواند درباره حرکت سقراط به سمت شوکران درست باشد. بلکه این طرز تلقی از عدالت، نیاز بوده است تا زندگی بهتری در دنیای واقعی به تصویر درآید. نیچه اصولاً با انسان ضعیف، در فلسفه‌ی خود مشکل دارد و خواهان ابر انسان است. همچنین مفروض او ضد عقل‌گرایی است8 و به همین خاطر است که گام نهادن سقراط به‌سوی مرگ را نمیتواند بپذیرد خواه در فهم عدالت باشد خواه نه؛ و آن را تقوای مناسب (انسان) ضعیف می‌نامد. در فصل دوم و سوم بحث سلامت روانی شهر دوباره پیش کشیده میشود و سوالاتی در تفهیم این امر واقع میشود؛ که آیا سلامت روانی از دیدگاه افلاطون همان عدالت است؟ که همان‌طور که آوردیم سلامت روانی شهر، درواقع قانون انتظام شهر است که مردمان باید از آن تبعیت کنند همان‌طور که سقراط تا لحظه‌ی مرگ تابع آن بود؛ اما نکته‌ای اینجا حائز اهمیت است اینکه این قانون در دست فیلسوف شاه است یعنی وی میتواند درجاهایی آن را تغییر دهد و افلاطون این امر را نیز عدالت میداند چراکه فیلسوف شاه را برتر از دیگران میپندارد و صلاحدید وی در تغییر را درست میداند مگر اینکه ظلمی بیش‌ازحد توان عقل، صورت بپذیرد. وی سه برداشت را ازنظر افلاطون در باب عدالت شهر بیان می‌کند:
۱. افلاطون عدالت شهری را مطابق با فردیت کارکردی در نظر گرفته است اینکه هر طبقه کار و فعالیت خاص خود را انجام بدهند؛ و در طبقات و رده‌های دیگر دخول پیدا نکنند.
۲. عدالت یعنی پذیرفتن فرمان فیلسوف شاه و قوانین و دستوراتی که وی امر می‌کند که نویسنده آن را عدالت اجتماعی9 میداند که میتوان آن را پذیرش قانون کلی در جامعه دانست.
۳. هر شخصی وظیفه دارد خود را در هماهنگی با جامعه تنظیم کند که آن را عدالت روانی10 در جامعه میخواند.
وی پس از معرفی این سه مورد، به تشریح و تحلیل آن‌ها میپردازد. فصل چهارم به چالش نظرات سقراط-افلاطون در باب عدالت با نیچه پرداخته میشود؛ که به گمان نیچه، اصل زندگی، بر قدرت بنیان گذاشته‌شده است و عدالت یعنی کسی که توانایی بیشتری دارد بتواند به خواسته‌های خود برسد. به اعتقاد نیچه، زندگی یعنی تقابل بین قوی و ضعیف؛ و عدالت این است که قوی، برتر از ضعیف باشد؛ که نویسنده به‌نقد این نظر میپردازد و اینکه بر طبق این گمان هرکسی قوی‌تر است میتواند ضعیف‌تر را بکشد و این‌گونه در جامعه هم هرج‌ومرج به وجود می‌آید و اصلاً جامعه‌ای باقی نمیماند که عدل و عدالت در آن بتواند معنایی داشته باشد. فصل پنجم و ششم هم به بحث غلبه خویشتن11 و هماهنگی روانی12 اشاره‌شده است؛ که اولی به بحث ابر انسان یا همان انسان قدرتمند نیچه میپردازد و دومی همان عدالت افلاطونی است که در مبحث سلامت روانی و عدالت اجتماعی به آن پرداختیم.
قیمت: تومان